દેશમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી પોલીસમાં સાર્થક સુધારાની જરૂરિયાત અનુભવાઇ રહી છે. જા કે હજુ સુધી આ દિશામાં એવા કોઇ પગલા લેવામાં આવ્યા નથી જેની નોંધ લઇ શકાય. પોલીસ સુધારાને લાગુ કરવામાં સૌથી મોટી અડચણો તો રાજકીય સ્વીકૃતિન રહેલી છે. આમાં શંકા છે કે રાજકય વ્યવસ્થા કોઇ એવા ફેરફારને માન્યતા આપશે જે તેમના પૂર્ણ નિયંત્રણવાળી વર્તમાન વ્યવસ્થામાં કોઇ પણ પ્રકારન અડચણો ઉભ ન કરે. વર્ષ ૨૦૦૬માં સુપ્રીમ કોર્ટે પ્રકાશ સિંહની અરજી પર પોલીસ સુધારા લાગુ કરવા કેટલાક નિર્દેશ આપ્યા હતા.
જેમાં કેટલાક પોલીસ અધિકારીઓના ટ્રાન્સફર અને નિમણૂંકોને નિષ્પક્ષ બનાવવાની વ્યવસ્થા સામેલ છે. આધુનિક સમયમાં પોલીસની કામગીરી મલ્ટી ટાસ્કિંગ બની ગઇ છે. જેને નિષ્ણાંત લોકો જ કરી શકે છે. ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવ્યા બાદ દિલ્હીમાં થયેલી હિંંસાના સંબંધમાં સજ્જન કુમાર અને અન્યોને સજા ફટકારતી વેળા પોલીસના વલણને લઇને જારદાર નારાજગી વ્યક્ત કરી હતી. હિંસાના પ્રાયોજનની સાથે મિલીભગત અને પોલીસ દ્વારા તેમની કાયદાકીય રીતે સંમત વાળી ભૂમિકાની અવગણના કરવા બદલ કોર્ટે કેટલાક પ્રશ્નો ઉઠાવ્યા હતા. થોડાક મહિના પહેલા મેરઠના હાશિમપુર નરસંહારમાં સામેલ રહેલા ડઝનથી વધારે પોલીસ જવાનોને કારાવાસની સજા ફટકારી દેવામાં આવી હતી.
હરિયાણા, રાજસ્થાન, મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં અનામત આંદોલન દરમિયાન પોલીસની ભૂમિકાને લઇને પણ પ્રશ્નો ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા. પોલીસ સુધારા સાથે સંબંધિત પર્વ પોલીસ અધિકારી પ્રકાશ સિંહની અરજી પર સુપ્રીમ કોર્ટમાં મામલો ચાલ્યો હતો. પોલીસ સુધારાને લઇને આ વિષય પર ચર્ચા જરૂરી બની જાય છે. સ્વતંત્રતા પહેલા ભારતમાં પોલીસ , અંગ્રેજી શાસકોના ઇશારે ચાલતી હતી. અંગ્રેજી વહીવટીતંત્રની કોઇ પણ કિંમતે સુરક્ષા કરવાનુ કામ પોલીસનુ રહેતુ હતુ.
પોલીસના અસ્તિત્વના આધાર તરીકે આ વ્યવસ્થા હતી. સ્વતંત્ર ભારતમાં પણ કોઇ ખાસ ફેરફાર તેમાં દેખાતા નથી. સ્વતંત્ર ભારતમાં પણ તેમાં આવી જ સ્થિતી હોવાના કારણે કેટલાક પ્રશ્નો વારંવાર ઉઠતા રહે છે. આજે અંતર એ છે કે અંગ્રેજી શાસકોની જગ્યાએ સત્તા પક્ષના રાજનેતા આવી ગયા છે. પોતાના આકાઓ પ્રત્યે સમર્પણની ભાવનાના ડીએનએ પહેલા જ પોલીસ ધરાવે છે. જેના કારણે કાનુન અમલી કરનાર એક નિષ્પક્ષ અને સ્વતંત્ર સંસ્થા તરીકે પોલીસ ક્યારેય વિકસિત થઇ શકી નથી. એવુ નથી કે પોલીસને નાગરિકો પ્રત્યે જવાબદાર બનાવવા માટે પ્રયાસ થયા નથી. પરંતુ સ્થિતીમાં વધારે સુધારા થઇ શક્યા નથી. સ્વતંત્રતાના તરત બાદ સંયુક્ત રાષ્ટ્રના નિષ્ણાંત સર ડબ્લુસી રેક્લેસને ભારત સરકારે ભારતીય કાયદા અને વ્યવસ્થાને લોકલક્ષી બનાવવા માટે અને નાગરિકો પ્રત્યે સંવેદનશીલ બનાવવા માટે આમંત્રણ આપ્યુ હતુ. ઇમરજન્સીના ગાળા દરમિયાન પોલીસની ભૂમિકાને ધ્યાનમાં લઇને પણ પ્રશ્નો ઉઠ્યા હતા. ત્યારબાદ ધર્મવીર પોલીસ કમીશનની રચના કરવામાં આવી હતી. કમીશને સાત ભાગોમાં પોતાની ભલામણો સોંપી હતી. વર્ષ ૧૯૯૬માં પ્રકાશ સિંહ સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરીને કમીશનના રિપોર્ટને અમલી કરવા માટે રજૂઆત કરી હતી. વર્ષ ૨૦૦૦માં સરકારે મલીમથ કમિટીની રચના કરીને પણ ધ્યાન આપવા માટેના પ્રયાસ કર્યા હતા. આની રચના કરીને સરકારે અપરાધિક ન્યાય વ્યવસ્થાને મજબુત કરવાની પ્રક્રિયા હાથ ધરી હતી. આ સુચનો કમિટીએ ૨૦૦૨માં આપી દીધા હતા. આમાંથી કેટલાક સુચનોને અમલી પણ કરવામાં આવ્યા હતા.
વર્ષ ૨૦૦૬માં સુપ્રીમ કોર્ટે પ્રકાશ સિંહની અરજી પર ચુકાદો આપતા પોલીસ સુધારાને અમલી કરવા માટેના આદેશ આપ્યા હતા. જેમાં પોલીસ અધિકારીઓના ટ્રાન્સફર અને નિમણૂંકોને પારદર્શક અને નિષ્પક્ષ બનાવવા માટેની બાબત સામેલ હતી. જેથી પોલીસ અધિકારી રાજકીય રાજનીતિ આકાઓના સકંજામાંથી મુક્ત રહે. આ ઉપરાંત અનુસંધાનની ગુણવત્તાને સુધારી દેવા માટે નિર્દેશ આપ્યા હતા. મોટા ભાગની રાજ્ય સરકારો આ નિર્દેશોને લાગુ કરવામાં નિષ્ફળ રહી છે. સુપ્રીમ કોર્ટે પોલીસની અલગ અલગ બે શાખા સ્થાપિત કરીને આગળ વધવા માટે પણ કહ્યુ હતુ. પોલીસ બળની સંખ્યા ઓછી હોવાના કારણે આ દિશામાં આગળ વધવાની બાબત તો મુશ્કેલરૂપ દેખાઇ રહી છે. કોઇ પણ સાર્થક સુધારા લોકલક્ષી રહે તે જરૂરી છે. સુધારાના આધાર જરૂરિયાત મુજબ રહે તે પણ જરૂરી છે. માત્ર વસ્ર બદલી નાંખવા, ફાટી ગયેલા વસ્ત્રોને સિલાઇ કરવાની બાબતને સુધારા તરીકે ગણી શકાય નહીં.
