ડાંગઃ મનુષ્ય સ્વભાવથી જ આનંદપ્રિય પ્રાણી છે. ચીલા જેમ ચાલતા આ માનવ જીવનમાં તહેવારો, ઉત્સવો આનંદ નિર્માણ કરી, મનુષ્ય જીવનને અતિ ઉત્સાહી બનાવે છે. લોકોની સામાજિક, સાંસ્કૃતિક તથા ધાર્મિક ધારણાઓ ઉપર તહેવારો સારો એવો પ્રકાશ પાડે છે. ઋતુચક્રનું મહત્વ દર્શાવતા આ તહેવારોને આચરણમાં લાવવાની ઇચ્છા એ માનવસહજ છે. આમ, મનુષ્યને પોતાના દુઃખ ભુલી જવા માટે, તથા આનંદ દ્વિગુણિત કરવા માટે ખરેખર તહેવારો એક મહાપર્વણીરૂપ છે.
મોટા ભાગના ડાંગી આદિવાસીઓ ખેડૂતો હોવાથી તેમના તહેવારો ખેતીને લગતા જ છે, તે પણ કેટલુ સ્વાભાવિક છે ! આદિવાસી પ્રદેશમાં હોળીના નોખા, અને અનોખા મહત્વને ધ્યાને લઇને, આજે આપણે ડાંગ જિલ્લાના આદિવાસી સમાજની હોળી, અને તેના રીતરિવાજ ઉપર એક દ્રષ્ટિપાત કરીએ.
ડાંગમાં, ડાંગી આદિવાસીઓનો મોટામાં મોટો તહેવાર હોળી છે. ફાગણ સુદ આઠમથી હોળીના તહેવારનું અહીં વાતાવરણ જોવા મળે છે. સામાન્ય રીતે ફાગણ સુદ પૂનમે અહીં હોળી હોય. ડાંગી લોકો આ દિવસને શિમગા તરીકે ઓળખે છે. શિમગા એ હોળીનું બીજુ નામ છે. પૂનમે હોળી ઉજવ્યા બાદ રંગપંચમી સુધી હોળીના ગીતો અને વઘોની મસ્તીમાં જ ડાંગીજન જોવા મળે છે.
ડાંગી આદિવાસી પ્રજા, દિવાળી પછી જંગલ અને ખેતરોમાં મજુરી કામે લાગી જાય છે. પરંતુ સામાન્યતઃ હોળી પહેલા દસ દિવસ અગાઉથી જ તે કામ ઉપર જવાનું બંધ કરી દે છે. આઠમથી તે રંગપંચમી સુધી મોટા ભાગના ડાંગીઓ, પછી તે પુરૂષ હોય કે સ્ત્રી હોય, પોતાની આગવી મસ્તીમાં, ઢોલના તાલ ઉપર નાચતા જ નજરે પડે છે. હોળીના દિવસે તો આ લોકો સાંજથી બીજા દિવસ સુધી આખી રાત નાચ્યા કરતા હોય છે.
ધર શણગારવુ, ગાવુ, ખાવુ, અને નાચવુ (ખાઉલા, પીઉલા અને નાચુલા) એ જ હોળીનો તહેવાર મનાવવાની રીત. વસંતઋતુ પૂરી થઇ, હવે તૂ ખેતરના કામે લાગી જા એ જ સંદેશ ડાંગી આદિવાસીઓને હોળી આપે છે.
જંગલમય વિસ્તાર હોવાથી લાકડાની અછત નથી, એટલે ડાંગના ગામડે ગામડે ઠેર ઠેર મોટી હોળીઓ પ્રગટાવાય છે. આદિવાસીઓ મુહૂર્ત જોઇને જ હોળી પ્રગટાવે છે. ડાંગીઓ આને હોળીબાઇનું લગ્ન કહે છે.
આ ગીત ગાઇને ડુંગર માવલીને હોળીબાઇના લગ્ન પ્રસંગે હાજર રહેવા વિનંતી કરે છે. ત્યાર બાદ બધા જ સ્ત્રી, પુરૂષો એકમેકની કમરમાં હાથ નાંખીને, કુંડાળામાં ફરતા ફરતા, નાચતા નાચતા ગીતો ગાતા ગાતા, આખી રાત પસાર કરે છે.
હોળીના ગીતો ખૂબ જ ઓછી સંખ્યામાં છે. જે ગીતો છે, તે ગીતો ડાંગભરમાં એક જ સૂરમાં ગવાય છે.
કનચે મહિને ઉનીસો,
ફાગુન મહિને ઉનીસો,
બાઇ ફાગુન મહિને ઉનીસો,
કાય કાય ભેટ લસીલો ?
બાઇ કાય કાય ભેટ લસીલો ?
ખાંભ ભેટ લસીલો,
બાઇ ખાંભ ભેટ લસીલો,
આ ગીતોના સૂરથી આખો ડાંગ પ્રદેશ ગુંજી ઉઠે છે.
હોળેડડગ બાડડ ઇ ભોળે તૂં,
સદા શિમગા ખેળે તૂં,
એ હોળીલા મનાવસુ,
પહિલાચ તોરણ ચઢાવસુ,
હોળેગ ભાઇ ભોળે તૂં,
સદા શિમગા ખેળે તૂં,
આ હોળી ગીત ખાસ કરીને દક્ષિણ ડાંગમાં વધારે પ્રચલિત છે.
હોળીનું ઉપ પર્વ ઃ ડાંગ દરબાર
હોળીના મહાન પર્વમાં એક બીજુ ઉપપર્વ છે. તે છે હોળીના તહેવાર દરમિયાન યોજાતો ડાંગ દરબાર. ઇ.સ.૧૮૪૨ સુધી ડાંગી ભીલ રાજા અને નાયકો રાજ્ય કરતા હતા. ઇ.સ.૧૮૪૨માં ડાંગના જંગલના પટાઓ બ્રિટિશોને આપવામાં આવ્યા, અને આ પટા પેટે જંગલના અધિકારપત્રો પણ ભીલ રાજા, નાયકોએ બ્રિટિશરોને સુપ્રત કર્યા. આ પટાની સામે ભીલ રાજાઓને આબકારી હક્કો, તેમજ હળપટૃીના રૂપમાં જમીન મહેસૂલ, ઢોર માટે ધાસચારાની તથા બીજી પેશ્વાઇ ભથ્થાની વાર્ષિક રકમ, રાજાઓના પોતપોતાના રાજ્યના આજુબાજુના વિસ્તારમાંથી તથા બ્રિટિશ પ્રદેશમાંથી મળતી હતી. આ અછળી રકમ, દર વર્ષે રાજા, નાયકો અને તેમના ભાઉબંધોને, ડાંગી પ્રજાજનોનો દરબાર ભરીને બ્રિરટિશ હુકૂમત તરફથી એનાયત કરાતી.
દરબાર યોજવા પાછળનો બ્રિટિશરોનો મુખ્ય આશય એવો હતો કે, ડાંગી રાજાઓ, નાયકો તથા તેમની પ્રજા, એક જ જગ્યાએ એકત્ર થાય, અને બ્રિટિશ સત્તા માટે સદભાવ અને વ્યવહાર ભાવના કેળવે.
આજથી સો વર્ષ અગાઉના અભ્યાસ ઉપરથી દરબારનો પ્રસંગ વિશિષ્ટ રીતે ઉજવવામાં આવતો હતો, તેવુ ફલિત થાય છે. તે વખતે રાજાઓ, નાયકો તથા તેમના ભાઉબંધો રંગબેરંગી પોષાકમાં અહીં આવતા, અને બે થી ત્રણ દિવસ દરબારના મેળાનો આનંદ મનાવતા હતા. બ્રિરટિશ પોલિટિકલ એજન્ટોના હાથે સાલિયાણું મેળવવુ, એ ધણું માનભર્યું સમજતા હતા.
ઇ.સ. ૧૮૭૬/૭૭માં રાણી વિક્ટોરીયાનો ભારતના મહારાણી તરીકે રાજ્યાભિષેક થયો તે પ્રસંગે ધુળિયા (મહારાષ્ટ્ર)માં દરબાર યોજવામાં આવ્યો હતો. તે પછી પીપળનેર, પીપલાઇદેવી, અને શીરવાડામાં પણ દરબાર યોજાયાના અહેવાલો પ્રાપ્ત થયા છે. ઇ.સ.૧૯૦૦ના મે માસમાં આ દરબાર વધઇ ખાતે યોજવામાં આવ્યો હતો.
આ દરબાર વખતે રાજાઓને જંગલ સબસિડી, અને શિરપાવ આપવામાં આવતો. નાયકો તથા પોલીસ પટેલોને પણ આગ નિવારણ તથા બીજા કામો માટે બક્ષિસો આપવામાં આવતી. સને ૧૯૧૦માં પિંપરીના નાયકને જંગલ ખાતાની ઉપયોગી સેવા કરવા બદલ, એક બંદૂક બક્ષિસમાં આપવામાં આવી હોવાના ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. તે જ વરસમાં સારી જાતના પાક માટે, કેટલાક પોલીસ પટેલોને કદરરૂપે ચાંદીના કડા બક્ષિસ તરીકે આપવામાં આવ્યા હતા.
ઇ.સ.૧૯૧૧માં ચિંચલી-ગડદના નાયકને બ્રિરટિશ સરકાર પ્રતિ વફાદાર રહેવા બદલ સોનાની વિંટી (અંગુઠી) આપવામાં આવી હતી. ઇ.સ.૧૯૧૩ના દરબારમાં લોકો ધણી મોટી સંખ્યામાં હાજર રહ્યા હતા. આ દરબાર વખતે ગાઢવી, પીંપરી, દહેર, ચિંચલી, કિરલી તથા વાસુર્ણાના રાજાઓ તથા ગાઢવી રાજાના કુટુંબના એક વયોવૃદ્ધ આસામીને, દિલ્હી દરબાર તરફથી ચંદ્રકો એનાયત કરવામાં આવ્યા હતા. તેમ છતાં ઇ.સ. ૧૯૧૪માં ભીલ રાજાઓ તથા નાયકોએ બ્રિરટિશ હુﾗકૂમત સામે બળવો પોકાર્યો હતો.
પરંતુ તેમા રાજાઓ ફાવ્યા નહીં. ઇ.સ.૧૯૧૫માં દરબાર વખતે જે રાજાઓ, અને નાયકોએ બળવામાં ભાગ લીધો હતો, તેમને દંડ કરવામાં આવ્યો, અને જેમણે ભાગ ન લીધો તેમને ચાંદીના ધરેણાં, અને રોકડ આપી, તેમનું સન્માન કરવામાં આવ્યુ હતું. ત્યાર પછી દરબાર કોઇપણ વિધ્ન વિના ભરવામાં આવતો હતો.
ઇ.સ. ૧૯૩૫માં ભરાયેલો દરબાર વિશિષ્ટ પ્રકારનો હતો. આ દરબાર ખાસ રૌપ્ય મહોત્સવ દરબાર તરીકે ઉજવવામાં આવ્યો હતો. આ દરબારમાં રોકડ રકમ, અને શિરપાવની વહેંચણી કરવામાં આવી હતી. ઇ.સ. ૧૯૪૭ સુધીમાં ત્રણ વખત આહવામાં દરબાર યોજાયો હતો.
ઇ.સ. ૧૯૪૮માં ડાંગનું વિલિનિકરણ થયુ. છતાં દરબાર પ્રતિવર્ષ નિયમિત ભરવામાં આવતો. પરંતુ ઇ.સ. ૧૯૫૪થી મુંબઇ સરકારે રાજા, નાયકો અને ભાઉબંધોને પેશગી આપવાની પ્રથામાં ફેરફાર કરી, તેમના મૂળ હક્કોના બદલામાં તેમને વંશપરંપરાગત પોલિટિકલ પેન્શન (રાજકીય પેન્શન) આપવાનું નક્કી કર્યું. અગાઉથી યોજાતા આવેલા દરબાર વખતે પેન્શન આપવાનો ખાસ પ્રસંગ આજે પણ દરબાર વખતે યોજાય છે. ઇ.સ. ૧૯૫૪થી આજ સુધીમાં દરબાર આહવા ખાતે જ યોજવામાં આવ્યા છે.
દરબાર ચાલુ થાય તે પહેલા પાંચથી છ દિવસ અગાઉથી બજાર (હાટ) ભરાવાનું ચાલુ થાય છે. જેમાં ડાંગી પ્રજા રોજબરોજની ચીજવસ્તુઓ ખરીદે છે. દરબારમાં લગભગ સૌ ડાંગીજનો ભાગ લેતા હોય છે.
રંગપંચમી પછી દરબારની ગિર્દી અને હોળીનો ઉત્સાહ ઓછો થતો જાય છે. આ હોળીના તહેવારના મીઠાસભર્યા પ્રસંગો, સ્મૃતિમાંથી દૂર ન થાય ત્યાં જ બીજુ પર્વ આવીને ઊભુ રહે છે.
આમ, વર્ષભર પ્રકૃત્તિના ખોળે વસતા, ડાંગી પ્રજાજનો ઉત્સવો, પર્વોની ઉજવણી સાથે તેમનું નૈસર્ગિક જીવન જીવતા નજરે પડે છે. આ વિશિષ્ટ જનજીવન, તેમના રીતરિવાજો, તેમનો પહેરવેશ, રહેણીકરણી અને તેમની આદતો, માન્યતાઓને નજીકથી જોવા, જાણવા અને માણવા માટે, તમારે ડાંગ જિલ્લાની મુલાકાત લેવી જ રહી.
અહેવાલ ઃ મનોજ ખેંગાર
